Nef'i bir gazeli şerhi

1.    gazel

Mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün

Sakın pervÀne bÀl ü per açıp şem’a  yakın olma

Yanar dûşundaki ol şÀl-ı kibrîtî emîn olma

Sakın: yapmaktan çekin, zinhar.

PervÀne: kelebek.

BÀl ü per: farsça da bal, kanat ve per, kuş tüyü anlamına gelir.

Şem’: mum

Dûş: omuz, ense, boyun, sırt.

ŞÀl-ı kibrîti: Kükürt gibi sarı renkli veya yol yol, çizgili olan şal.

Emîn: şüphesi olmayan, güvenli, tehlikesiz.

Ey kelebek sakın, kanadını açıp muma yaklaşayım deme. Omuzundaki o (sarı, yol yol) kibriti şal yanar. Bunun yanmamasından emin olma.

Normal hayatta her zaman kelebekler mum işiğina doğru giderler, onun etrafında dönerler ve sonunda da mum ateşi ile yanarlar. Aşk da böyledir. Her ne kadar uzaktan güzel görünse de ona yaklaştığın zaman, seni yakmaya başlar. Şair burada aşığın sonunu biliyor. Bu yüzden de pervaneyi yani aşığı aşka yaklaşmaktan sakındırıyor. Bu aşk, bu ateş beni yakmaz diye emin olma, aşk seni de yakar ve öldürür diye uyarıyor; ama tabi ki aşık bunları dinleyecek birsi değildir.

Kibriti sözcüğü, kibriti de akla getiriyor.

Pervane, bal ü per, şem’, yanmak, kibrit sözleri arasında tenasüp sanatı var.

Fillin önde gelmesi ile şair sakınmak için vurgu yapıyor. Düşündeki sözcüklerin, d, ş, k harfleri kelebeğin omuzundeki tuylerin çok ve gür olduğunu akla getiriyor.

Nef’i.s.12

Dâim dolaşub gezme ser-i kûyunu yârın

Bilmez misin ol âfet-i devran ne belâdur.

sevgilinin mahallesinde sürekli dolaşarak gezme, o dönem afeti nasıl bir belâ olduğunu bilmez misin?

Burada da şair aşığı, sevgiliden ve aşktan uzak olmasını istiyor. Ve aşığı uyarıyor.

PerîşÀn olma ey gül bülbülün Àh u enîninden

NiyÀz-ı bülbül-i zÀrı götürmez nÀzenîn olma

PerîşÀn: zavallı, dağınık, düzensiz, karmakarışık.

Enîn: inilti, inleme.

NiyÀz: dua, yalvarma, yakarma.

ZÀrı: inleme, zar zar ağlama.

Götürmez: dayanmaz, katlanmaz, tahammül etmez.

NÀzenîn: cilveli, nazlı, nazlı yetiştirilmiş.

Ey gül, bülbülün ahından ve iniltisinden perişan olma. Zar bülbülün yalvarmasını tahammül etmeyen nazenin olma.

Bülbül her zaman güle aşıktır ve onun etrafında dolanır ve öter. Şairler ise gülü sevgiliye ve bülbülü ise aşığa benzetirler. Aşıklar her zaman izhar-I niyaz ederler ve sevgililer ise naz.  Bu beyitte şair sevgiliye aşığın elinden perişan olmamasını ve aşığın niyazının götermesini istiyor. Çünkü aşıkların niyazı olmasa sevgilinin nazının önemi olmaz. Aşık sevgiliye muhtaçtir ve sevgili aşığa müştak. Gülün perişan olması perişan anlamından başka, gülün açılıp ta yapraklarının her birisinin bir yere gitmesini de çağırıştırıyor.

Fiilin önde gelmesi ile şair anlatmak istediği şeye vurgu yapıyor. Gül, bülbül, naz, nazenin, ah, enin kelimelerin tekrar olması sanki aşık ve maşukun ilişkisinin birbirine bağlı olduğunu çağırıştırıyor.

Şair açık istiare yolu ile güldün, sevgiliyi ve bülbülden, aşığı kasdetmiştir.

Gül, bülbül arasında tenasüp sanatı var.

Tutalım gözü açıklardan olmuşsun behey zÀhid

HudÀ settÀrdır ta’n etme rinde ‘eyb-bîn olma

Tutalım: farz edelim, varsayalım.

Gözü açık: uyanık, becerikli.

Behey: çıkışma, azarlama bildirmek için kullanılan bir ünlem.

ZÀhid: dinin yasak ettiği şeylerden sakınıp buyurduklrını yerine getiren, dindar.

HudÀ: Tanrı, Allah.

SettÀr: allah’ın sıfatlarından biri, örten, kapayan, gizleyen.

Ta’n: kınama, suçlama, yerme, mızraklama.

Rind: dünyayı umursamayan, sade, gösterişten uzak yaşayan bir insan, gönül adamı.

‘eyb-bîn: ayıpları, kusurları, noksanları gören.

Ey zahit! Tutalım ki sen uyanıklardan olmuşsun, behey! Allah suçları örtendir, rindi kınayan ve onun ayıplarını gören olma.

Divan edebiyatında sıkça geçen konulardan birisi rind-zahit çatışmasıdır. bilindiği üzre rind, gönül ehli, dünyaya pul kadar değer vermeyen, güzelliklerle acıları aynı gören, olayın görünüşünü değil arkasındakileri değerlendiren kişidir; Zahit de rind tanımının neredeyse tersidir, kaba sofudur, dini emir ve yasaklarını sorgulamadan yargılamadan katı bir şekilde uygulayıp günah olabilir diye sevapdan kaçan şekilci zihniyettir. bu ikisinin çatışması sıklıkla şiirlerde görülür.

Fiilin mısranın önünde gelmesi ile şair vurgu yapıyor. Söyliyor ki tutalım ki yani biz böyle farz etsekte bu beyan ile aslında zahidin gözü açık olmadığına vurgu yapıyor. Ve Huda settardir kelimesi ile de hem zahide ve hem rine söylüyor. Rindin ayıplarını yaptığı gibi Ey zahit seninde aybın var onları da yapmıştır diye söylüyor. Sihr-i hilal sanatının tarifi farklı da olsa yani ilk mısranın son harfi ama bana göre burada bir sihr-i hilal sanatı var.

Gözü açık olma, uyanıklıktan kinayedir; çünkü bu kelimenin asıl anlamı değil de mecaz anlamı kasdeilmştir.